Đối với mỗi người dân Việt Nam ta, Tết cổ truyền dân tộc bao giờ cũng thiêng liêng nhất. Ở huyện Lục Ngạn, với hơn 51% dân tộc thiểu số, có nhiều phong tục đón Tết độc đáo, giàu bản sắc. Những phong tục, tập quán của đồng bào dân tộc giờ đây đã được thay đổi và đơn giản hơn nhiều, tuy nhiên nét đẹp truyền thống trong đón Tết với nhiều nét đặc sắc vẫn được đồng bào lưu giữ vẹn nguyên. Nhân dịp đầu xuân năm mới, mời quý vị và các bạn cùng chúng tôi về với một số vùng đồng bào dân tộc thiểu số để tìm hiểu về những phong tục độc đáo này.
Gìn giữ nét đẹp truyền thống
Trong tiết trời se lạnh của những ngày cuối năm, khi những bông hoa đào đã bừng nở khoe sắc, chúng tôi cùng lãnh đạo Phòng Dân tộc huyện có dịp về thăm lại xã vùng cao Hộ Đáp, nơi đây có tới hơn 75% dân số là đồng bào dân tộc Nùng. Cũng giống như bao gia đình người Nùng khác ở Lục Ngạn, gia đình ông Lục Văn Dèo, thôn Na Hem đang chuẩn bị đón Tết theo đúng phong tục tập quán của dân tộc mình. Trước Tết vài ngày, ông Dèo cùng các con, cháu dọn dẹp và trang trí nhà cửa gọn gàng, sạch sẽ. Ông Dèo cho biết: “Người Nùng chúng tôi ăn Tết từ ngày 25 tháng Chạp tới hết Rằm tháng Giêng, trong đó ngày 29 và 30 tháng Chạp được coi là hai ngày bận rộn nhất, vì mọi công việc chuẩn bị cho Tết phải được hoàn tất vào chiều 30”.
 |
|
Ông Lục Văn Dèo, thôn Na Hem, xã Hộ Đáp trang trí cây nêu đón tết. |
Cây nêu là một loại cây không thể thiếu trong dịp Tết của người Nùng được làm bằng cây tre non. Trước khi cây nêu được đem ra dựng trước nhà, chủ nhà sẽ trang trí trên ngọn buộc lông gà trống thiến, sau đó cuộn giấy đỏ quang thân cây, trang điểm thêm trùm bóng bay và điều quan trọng là gắn lá cờ đỏ sao vàng. Theo quan niệm, cây nêu có thể trừ tà ma, dựng cây nêu gia đình sẽ không bị ma quỷ quấy rối. Cây nêu được dựng trước cửa gia đình người Nùng tới Rằm tháng giêng, sau đó gia chủ sẽ làm lễ hạ nêu.
Cùng với dựng cây nêu, vào ngày 30 Tết, người Nùng còn dán giấy đỏ trang trí khắp nhà, gồm: Trước cửa, bàn thờ, cây cối trong vườn… bởi họ quan niệm giấy đỏ tượng trưng cho sự may mắn, sang năm mới mọi việc trong gia đình sẽ gặp nhiều thuận lợi, suôn sẻ.
Trong ngày Tết, mỗi gia đình người Nùng đều làm ba mâm cỗ, mỗi mâm có một con gà luộc, năm chén rượu, bánh trưng và hương hỏa để cúng tổ tiên, cúng Táo quân và một mâm cúng người bảo vệ của gia đình (hay còn gọi là bàn thờ Ké). Người được thờ ở bàn thờ Ké là một người từ xa xưa đã có công bảo vệ cho sự an toàn của dòng họ. Vì thế gia đình người Nùng nào ở đây cũng lập một bàn thờ Ké thể hiện sự nhớ ơn tới người có công với dòng họ.
Ngoài mâm cúng tổ tiên, táo quân và người bảo vệ của gia đình, người Nùng còn có tục cúng thổ công. Mỗi bản của người Nùng đều có một miếu cúng thổ công, hoặc nhiều gia đình sống cùng trên một khu đất sẽ lập chung một miếu thổ công. Cứ vào mùng 1 Tết, mỗi gia đình người Nùng đều chuẩn bị một mâm cỗ mang mang ra miếu cúng thổ công. Người già tuổi nhất bản sẽ có nhiệm vụ cúng, nội dung bài cúng mong muốn thổ công phù hộ cho tất cả các gia đình được sinh sống bình yên, an lành, hạnh phúc trên mảnh đất của gia đình mình.
Không chỉ dân tộc Nùng, mà dân tộc Sán Dìu cũng có nhiều nét độc đáo trong đón tết. Ngày tết, các gia đình dân tộc Sán Dìu thường tự chưng cất rượu để uống và mời khách, tự tổ chức gói bánh chưng. Bánh chưng được gói hình thon dài, khi luộc chín bánh dẻo, mịn, có vị đậm, thơm bùi.
Người Sán Dìu rất chú trọng trang trí nhà cửa, gần tết nhà nào cũng chuẩn bị giấy đỏ để trang trí quanh nhà, như bàn thờ tổ tiên, trước cửa ra vào, ngoài cổng, chuồng gia súc, gia cầm... cây cối, hoặc các vật dụng lao động sản xuất. Theo đồng bào dân tộc Sán Dìu, màu đỏ tượng trưng cho sự may mắn, tốt đẹp.
Trên bàn thờ tổ tiên, ngoài bánh chưng, thịt lợn, thịt gà, rượu trắng, bánh kẹo hoa quả và đồ vàng mã, không thể thiếu 2 cây hoa cải vàng. Đây là biểu tượng của một năm mùa màng bội thu, thắng lợi; mọi người mạnh khỏe, đoàn kết. Sáng mồng một tết, người Sán Dìu không ăn mặn mà ăn chay.
Trong phong tục đón Tết của người Sán Dìu ở Lục Ngạn, có một điều rất thú vị, độc đáo đó là tục gánh nước vào sáng mồng 1 tết. Sáng sớm, con cháu của gia đình ra sông, suối mang theo thùng nước cùng khoanh bánh chưng, giấy bạc, thắp hương xin phép các vị thần mua nước về nhà. Nếu gánh nước đó nặng, năm đó gia đình sẽ làm ăn phát tài, thóc lúa đầy bồ, chăn nuôi thuận lợi. Nước còn được đun sôi để pha trà, hay nấu cháo chè.
Trong 3 ngày tết, ngày mồng hai được coi là ngày Tết chính. Vào ngày này, các thành viên trong gia đình đều tụ họp đông đủ. Gia đình nào có con gái lấy chồng ở xa thì vào ngày mồng hai vẫn lặn lội về nhà đẻ để chúc Tết, mừng lì xì cho ông, bà, bố mẹ. Từng gia đình, dòng họ làm cỗ mời anh em, họ hàng, người thân. Quanh mâm cơm ngày Tết, mọi người cùng nhau hỏi thăm, chia sẻ kinh nghiệm trong sản xuất, chăn nuôi và chúc nhau những điều tốt đẹp nhất trong năm mới.
Bảo tồn bản sắc văn hoá dân tộc
Theo ông Hoàng Văn Oanh, Trưởng phòng Dân tộc huyện, một nét đẹp văn hóa đặc sắc của người dân tộc nói chúng trên địa bàn huyện trong những ngày Tết là việc tổ chức hát đối đáp, giao duyên. Ở từng thôn, bản, từng tốp thanh niên, trung niên thậm chí cả người cao tuổi, mỗi tốp gồm khoảng 4- 8 người, bên nam, bên nữ tập trung hát ở nhà văn hóa hoặc sân đình, chùa, thậm chí trong khu vườn rộng, hoặc bên bờ suối. Đặc biệt, những gia đình nào được khách đến chơi và ca hát tại nhà thì đó là một niềm vinh hạnh. Chính vì lẽ đó, gia chủ rất phấn khởi, đón tiếp khách nồng hậu, chu đáo. Lời ca và giai điệu của câu hát đối đáp, giao duyên mềm dẻo, đầy sức lan tỏa, diễn đạt tâm tư tình cảm của người hát, làm mê say lòng người. Cùng đó, trong những ngày xuân, đồng bào dân tộc thường tổ chức nhiều trò chơi dân gian và hoạt động thể thao thu hút nam thanh, nữ tú.
Những năm qua, huyện Lục Ngạn đã mở nhiều lớp truyền dạy hát dân ca, tiếng nói, chữ viết của người dân tộc như hát Then của dân tộc Nùng, hát Soọng Cô của dân tộc Sán Dìu, hát Sình Ca của dân tộc Cao Lan…; chỉ đạo các xã khôi phục đám cưới của người dân tộc. Cùng đó các địa phương đã thành lập được 32 câu lạc bộ bát dân ca các dân tộc thu hút hàng nghìn hội viên tham gia… Những câu hát của người dân tộc trên địa bàn huyện được cất lên trong lao động sản xuất, hẹn hò nhau trong ngày hội xuân, để trai gái gặp gỡ lên duyên, tình người gắn kết.
“Nhiều phong tục, tập quán của người dân tộc đã được thay đổi để tránh rườm rà, lãng phí. Tuy nhiên những phong tục trong ngày Tết Nguyên đán vẫn được giữ nguyên bởi nó mang đậm bản sắc văn hóa của mỗi dân tộc, đồng thời thể hiện nét đẹp, sự đặc sắc, phong phú về văn hóa trong đại gia đình các dân tộc Việt Nam”- ông Hoàng Văn Oanh nói.
Quang Huấn
