Hát đám cưới của dân tộc Sán Dìu

Mỗi dân tộc thiểu số ở Việt Nam nói chung thường có lễ thức hát trong đám cưới khác nhau. Những lối hát xưa nay đã mai một. Từ sau khi có nghị quyết Trung ương Đảng lần thứ V (khoá 8), việc khôi phục lối hát truyền thống lại được chú trọng và phát triển hơn, hình thành nhiều câu lạc bộ hát dân ca các dân tộc, như: Sán Dìu, Sán Chí, Tày, Nùng, Cao Lan v.v trong đó hát dân ca dân tộc Sán Dìu là thể loại hát độc đáo, mang ý nghĩa sâu sắc, được phục hồi ở huyện Lục Ngạn, tỉnh Bắc Giang. Nhân mùa cưới đang đến, xin giới thiệu lối hát đám cưới của người dân tộc Sán Dìu nơi đây tại làng Muối, xã Giáp Sơn, huyện Lục Ngạn.
Hát trong đám cưới là nét văn hoá đặc trưng, cổ truyền của dân tộc Sán Dìu từ bao đời, được lưu truyền cho đến nay. Thể loại hát giữa hai họ từ buổi chiều trước ngày cưới chính thức, khi nhà trai mang lễ vật sang nhà gái (hai họ hát tại nhà gái). Nghi thức hát có 4 phần: hát chào đón, hát khai hoa tửu, hát cung kính cùng hát chúc và đố chuyện nghi lễ.

Đoàn nhà trai mang lễ đến nhà gái.

Hát chào đón, đó là lúc họ nhà trai mang lễ vật đến nhà gái, hai họ gặp nhau, chào đón bằng lối hát ngoài cửa của nhà gái.
Họ nhà gái cất lên: (trích)

Hai họ hát đối trước cửa nhà gái.

Pha lán tạnh chấy ít théo khổng/ Khống lống bọi sọng ít sông hống/ Dịu dón kim mạn sênh ca chíu/ Sênh ca chíu lạy ngỏi lán hống.
Họ nhà trai đáp lời:
Hống vún lói chép cao san cạy/ Hách vún lói chép ốc dém thói/ Dịu don kim mạn sênh ca chíu/ Leng con sút chép tam lóng thói.
Dịch nghĩa của bài hát:
Lễ nghi họ gái bày trước cửa/ Thiếp hồng nghênh tiếp giưã đường môn/ Hôm nay ngày đẹp thành hôn lễ/ Chào đón qua viên họ trai sang.
Sao sáng đến gặp mây tương ngộ/ Một lòng một dạ đến kết duyên/ Hôm nay ngày đẹp thành hôn lễ/ Lễ vật dẫn sang kính gia tiên.
Tiếp theo là các bài hát khai hoa tửu được thể hiện tiếp: (trích)
Láp sọng nhóng món cay báo sác/ Hông sui dóng dịu dẹp sang sống/ Dịu dón kim mạn sếnh cô hô chú công.
Dịch nghĩa trong bài hát:
Đã có bạn trai thương yêu mến/ ông tơ bà nguyệt se lứa đôi/ ngày lành tháng tốt dâng hôn lễ/ hạnh phúc tràn đầy một niềm vui.
Phần hát khai hoa tửu, nhiều bài hát còn dài mang ý nghĩa đáp đền công lao cha mẹ nuôi dạy con thành người. Nay về làm dâu đều yêu thương thành kính cha mẹ tổ tiên hai bên như nhau…Hết phần hát khai hoa tửu lại tiếp đến phần hát cung kính cùng hát chúc: (trích)
Hoi híu leo/ Tam váng tạnh chấy lép váng thói/ Na cọi mói nhín lói cón chíu/ Na cọi tạm lóng ben sút lói.
Dịch nghĩa trong bài hát:
Quan viên hai họ cùng dâng lên/ Dâng chén rượu đào kính gia tiên/ Hai nhà thông gia thành hôn lễ/ Hạnh phúc đôi trẻ mãi vững bền…
Lời hát dâng rượu kính gia tiên và chúc cho đôi trẻ thành hôn của hai họ mang ý nghĩ cung kính và sâu sắc nghĩa tình thông gia…Và còn biết bao câu hát khác mang giá trị nhân văn và nghĩa tình vợ chồng: Rể tài, dâu thảo luôn hạnh phúc/ Ra hoa kết trái truyền tương lai…Nhưng phần cuối của lối hát trong đám cưới mới hấp dẫn và được đối đáp thông minh, đó là đố chuyện lễ nghi.

Ông đại diện nhà gái lễ gia tiên rồi mời rượu hai họ.

Một ông trong dòng họ với bà của cô dâu ngồi giữa giường đem khay nước có hoa văn đẹp trong đó đựng chai rượu được để trong rọ đan bằng tre và hai quả trứng do họ nhà trai mang sang rồi nói đố chuyện, với các câu hỏi đố (xin trích, dịch là):
Hôm nay ngày đại lễ thành hôn, xin mời các quan viên hai họ cùng ngồi gần bên chum rượu đào cho vui và xin hỏi quan viên hai họ biết chữ hay biết chuyện. Biết chữ thì đố chữ, biết chuyện thì đố chuyện? Không hiểu, không biết thì mong cùng trợ giúp? Xin hỏi quan viên họ nhà trai, trên đường dẫn lễ đi có thuận không. Có tâm đến không? Dù giải được hay không giải được cũng xin mời cùng nâng lên chúc nhau ba chén.
Trưởng đoàn họ nhà trai đáp lại rằng: Kính thưa các cụ, kính thưa hội hôn. Họ nhà trai tôi, trường học qua ít, chữ nghĩa không nhiều, chuyện không am hiểu, mong các cụ miễn thứ cho. Đúng ngày lành, tháng tốt nên họ nhà trai chúng tôi, có tâm, có dạ, đi đường đều thuận cả...
Đố chuyện lễ nghi, cứ thế chính là cớ gặp nhau giữa hai họ để câu chuyện thêm rôm rả. Cho hai họ xích lại gần nhau. Kết của hồi đố chuyện lại là chén rượu. nhưng lần này là rượu được pha hai quả trứng cho vào bát để trên ban thờ kính gia tiên từ lúc trước khi đố, bây giờ đem xuống rót mời hai họ thưởng thức, chúc cho đôi vợ chồng trẻ trăm năm hạnh phúc.
Hát trong đám cưới như vậy là một phong tục đẹp, mang bản sắc văn hoá dân tộc rất cần được phát huy, phát triển. Mong rằng, các dân tộc trên đất Việt thân yêu cùng gìn giữ, bảo tồn và phát huy hơn nữa; đồng thời, những gì ngoại lai, không phù hợp với thuần phong mỹ tục cần giảm dần và loại bỏ, kể cả việc lạm dụng phương tiện tăng âm, loa đài ầm ĩ, đinh tai nhức óc, làm náo loạn xóm phố, như tra tấn người đến dự đám cưới./.
  Bá Đạt.